واحد آموزش خودآگاهی در کودکان یکی از مهم ترین مهارت های فردی است و از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بچه هایی که این مهارت در آنها تقویت شده است دارای اعتماد به نفس عالی هستند، کنترل خوبی بر روی احساسات خود دارند و شخصیت و هویت خود را می شناسند و برای آن ارزش قائل هستند. این کودکان معمولاً ارتباط بهتری با گروه همسالان خود برقرار می سازند و مهارت حل مسئله قوی نیز دارند. ما در این مطلب می خواهیم ابتدا درباره مفهوم خودآگاهی در کودکان صحبت کنیم و به مزایای آن بپردازیم. در انتها نیز چند راهکار کاربردی اشاره می کنیم که در این مسیر به کمک والدین می آید.
خودآگاه بودن به چه معناست؟ “خودآگاهی در کودکان یعنی چه؟ آیا این مهارت برای بزرگسالان نیز مهم است یا فقط باید در کودکی به آن پرداخته شود؟ و …
در حالی که خودآگاهی را می توان به عنوان شخصیت داشتن توصیف کرد، اما برای درک احساسات نیز مهم است. خودآگاهی در کودکان و بزرگسالان به عنوان یکی از شایستگی‌های اصلی یادگیری عاطفی اجتماعی، همکاری برای ارتباطات اجتماعی، افزایش اعتماد به نفس و حس ارزشمند بودن، اینگونه تعریف می شود: “خودآگاهی عبارت است از توانایی تشخیص دقیق احساسات، افکار و ارزش‌های خود و نحوه تأثیر آنها بر رفتار”. توانایی ارزیابی دقیق نقاط قوت و محدودیت‌های فردی، همراه با حس اعتماد به نفس، خوش‌بینی و ذهن رشد یافته، از پیامدهای مهارت خودآگاهی است.
یک کودک خودآگاه دارای چه ویژگی هایی است؟
زمانی که مهارت خودآگاهی در کودکان تقویت شده باشد، این ویژگی ها را دارد:
۱-احساسات خود را می شناسد
که اولین قدم برای کنترل تمامی احساسات در شرایط مختلف است. در واقع، اگر کودک در وهله اول قادر به تشخیص احساسات در خود نباشد، چگونه می تواند اضطراب، خشم یا غم خود را مدیریت کند! و این مسئله ای بسیار مهم است.
۲-می داند عوامل تحریک کننده را چطور مدیریت کند
این ویژگی در کودکان خودآگاه به او کمک می‌کند به درستی بداند که دفعه بعد در هر شرایط یا اتفاق، چگونه واکنش نشان دهد، و تصمیمات مسئولانه تری در مورد رفتار و احساساتش اتخاذ کند.
۳-با دیگران همدلی می کند
تقویت و رشد مهارت خودآگاهی در کودکان موجب می شود که بتواند دیدگاه شخص دیگری را در نظر بگیرد، بدون آنکه مشاجره ای اتفاق بیوفتد. این ویژگی به کودکان کمک می کند تا تعارضات را حل و فصل کنند و روابط مثبت ایجاد نمایند.
هنگامی که هر فرد، فاقد خودآگاهی باشد، درک و بهبود واکنش‌ها بسیار سخت‌تر است و در نتیجه، مدیریت رفتارها و احساسات فردی، آگاهی اجتماعی، مهارت های ارتباطی و تصمیم‌گیری مسئولانه، تا حد زیادی تضعیف می شود.
شناخت مهارت خودآگاهی برای کودکان
شناخت و ایجاد مهارت خودآگاهی در کودکان، متفاوت به نظر می رسد، زیرا آنها هنوز در حال رشد و یادگیری هستند. آنها می آموزند که چگونه کلمات را علیرغم دشواری، بیان کنند. بسیاری از کودکان، بخصوص کودکان پیش دبستانی، اغلب احساسات شدید خود را با انگیزه زیادی بروز می دهند؛ این دسته از کودکان اغلب فرصتی برای درک دلیل ناراحتی یا عصبانیت خود ندارند.
اولین قدم به عنوان یک مربی یا والدین برای ایجاد مهارت خودآگاهی در کودکان این است که اهمیت بیان احساسات خود را به آنها آموزش بدهیم؛ حتی اگر بعد از وقوع بروز یابد. نکته بسیار مهم این است که هرگز در این مسیر نباید احساسات کودک را نادیده بگیرید، مسخره کنید یا آنها را مورد سرزنش قرار دهید. این کار به شدت به روحیه و اعتماد به نفس آنها آسیب می رساند.
پیامدهای مثبت خودآگاهی در کودکان چیست؟
مزایای خودآگاهی در کودکان، قابل توجه و ارزشمند است. کودکان خودآگاه، به طرز قابل توجهی در یادگیری سایر مهارت ها از جمله برقراری روابط مثبت و تصمیم گیری مسئولانه و همچنین مهارت حل مسئله، بسیار دقیق تر و فعال تر هستند. برای این کودکان معمولاً مهارت های کنترل احساسات و عواطف به درستی رشد پیدا می کند.
می دانیم که همه کودکان از نظر ویژگی های تربیتی و شخصیتی با همدیگر فرق دارند و می توانند مهارت خودآگاهی را با سرعت متفاوت بیاموزند. با این حال، نقاط عطفی وجود دارد که می‌توانیم برای خود و فرزندانمان، آنها را دنبال کنیم تا نتایج مثبت خودآگاهی را بهتر مشاهده نماییم.
در قسمت زیر با مهم ترین فواید مهارت خودآگاهی در کودکان آشنا می شوید:
۱-خودآگاهی می تواند طرز تفکر کودک را رشد دهد
وقتی مهارت خودآگاهی را در کودکان خود تقویت می کنید، آنها یاد می گیرند که نقاط قوت و ضعف خود را بشناسند و به درستی هدف گذاری داشته باشند. شناسایی نقاط قوت کودک به او کمک می کند تا توانایی های خود را بروز دهد و به موقع تقویت نماید. درک نقاط ضعف نیز باعث می شود برای رشد و تقویت آنها بیشتر تلاش کند.
خودآگاهی به شدت می تواند باعث رشد طرز تفکر کودکان شود. این ویژگی بسیار مهم است و نقش مثبتی در دوران نوجوانی و بزرگسالی فرد خواهد داشت. بدون این مهارت، هر کودک فقط یک نوع تفکر دارد که هنوز تکامل پیدا نکرده است. این دسته از بچه ها به ندرت می توانند از عهده شرایط متفاوت زندگی شان برآیند.
والدین در این مسیر می توانند به کودکان خود کمک کنند؛ بهترین راهکار این است که از فرصت ها برای رشد استفاده کنند؛ والدین باید مهارت های جدید را با توجه به سن کودک به او بیاموزند. همچنین بهتر است با کودک خود درباره علاقه مندی ها و اهداف شان صحبت کنند.
یادگیری یک مهارت جدید یا غلبه بر نقطه ضعف ممکن است برای کودک، دشوار به نظر برسد، اما تحمل سختی ها و تلاش بیشتر، برای رشد الزامی هستند. خودآگاهی ما به کودک یادآوری می‌کند که بیش از آنچه که تصور می کند، توانایی دارد، و این بدان معناست که ممکن است مجبور شود از منطقه راحتی و امن خود خارج شود تا به موفقیت دست پیدا کند.
۲-خودآگاهی، اعتماد به نفس کودکان را افزایش می دهد
کودکان خودآگاه، مهارت هایی را یاد می گیرند که برایشان مفید است، در این مسیر متوجه می شوند که چه توانایی هایی دارند و باید چطور تصمیم گیری کنند. این دسته از کودکان معمولاً روحیه مقابله با موقعیت های چالش برانگیز را دارند و در درس های خود نیز موفق تر خواهند بود.
به طور مثال، وقتی یک کودک بتواند با شناخت مهارت ریاضی در خود، شمارش را به درستی انجام دهد یا اشکال هندسی را رسم کند، قطعاً هیجان زده می شود و به توانایی خود ایمان می آورد! این شرایط به معنای افزایش اعتماد به نفس کودک است و مطمئن می شود که از عهده مسئولیت های جدید به خوبی بر می آید.
۳-کودکان خودآگاه، خوش بین و مثبت اندیش هستند
اگرچه داشتن احساسات شدید می تواند برای کودکان، طاقت فرسا باشند، اما توانایی تشخیص آنها گامی مثبت در جهت کنترل و مدیریت شان است. ما به عنوان والدین می‌توانیم به کودکان کمک کنیم که نسبت به پذیرش این چالش‌ها خوش‌بین باشند.
کودکانی که مهارت خودآگاهی را در خود تقویت کرده اند، به راحتی عصبانی نمی شوند، می توانند افکار خود را کنترل کنند، مثبت اندیش هستند و نسبت به آینده خود خوش بین می باشند. این دسته از کودکان به راحتی می توانند در بزرگسالی، افکار منفی را از خود دور کنند.
چند فعالیت ساده برای تمرین خودآگاهی در کودکان
فعالیت‌های زیادی وجود دارد که والدین می‌توانند با فرزندشان انجام دهند تا خودآگاهی را تمرین کنند؛ البته کودکان به تنهایی نیز می‌توانند به طور مستقل این کارها را انجام دهند، به شرطی که به خوبی آموزش دیده باشند.
تمرین هایی برای تقویت خودآگاهی در کودکان اغلب فقط چند دقیقه در طول روز به زمان نیاز دارد. مهم نیست که شما و فرزندتان چه زمانی این فعالیت‌ها را انجام می‌دهید، اما به خاطر داشته باشید که هر یک از شما نیاز دارید که کاملاً در یک لحظه (زمان حال) حضور داشته باشید و روی فعالیت تان متمرکز شوید.
در قسمت زیر با چند روش ساده آشنا می شوید که در تقویت و تمرین خودآگاهی در کودکان مفید واقع می شود:
۱-یوگا و مدیتیشن
بسیاری از تمرین‌های برنامه ریزی شده در یوگا یا مدیتیشن به افراد کمک می‌کنند تا در درون خود به کاوشگری بپردازند، تأمل کنند و در لحظه حال زندگی کنند. ایجاد عادات آگاهانه به فرد کمک کند تا از احساسات و نقاط قوت خود آگاه شود. این تمرین ها برای کودکان، نوجوانان و سنین بزرگسالی، به تناسب سن وجود دارند.
۲-نویسندگی و خودارزیابی
یکی از تمرین های خوب برای تقویت مهارت خودآگاهی در کودکان، تشویق آنها به نوشتن است. “نویسندگی”، چه به صورت نوشتاری متن باشد و چه به صورت نقاشی، راهی عالی برای کودک است تا بتواند روش درست بیان احساسات، اهداف و تفکر خود را بروز دهد و کنترل کند. خودارزیابی نیز به مفهوم آن است که کودک درباره توانایی ها، علایق، جوانب مثبت و منفی خود، به طور عمیق فکر می کند.
۳-شناخت ارزش ها
والدین می توانند با به اشتراک گذاشتن ارزش های خود به فرزندشان کمک کنند تا کودک بتواند تشخیص دهد چه چیزی برای او مهم تر است. شناخت ارزش ها یک تمرین خوب برای تقویت خودآگاهی است. این موضوعات می‌تواند به کودکان کمک کند تا بفهمند چرا نسبت به برخی مسائل، احساس قوی‌تری دارند، چرا یک موقعیت، مهم تر است یا چرا یک مفهوم، ارزش بالاتری دارد.
۴-درک و پذیرش احساسات خود
در کودکان خودآگاه، مهم است که با خودشان صادق باشند. به آن معنا که احساسات خود را حتی زمانی که بیانشان دشوار است، بپذیرند. والدین می توانند به فرزندان خود کمک کنند تا احساسات خود را با صحبت کردن در مورد آن تشخیص دهند، حتی اگر مدتی از آن گذشته باشد.
صحبت کردن درباره احساسات با کودک، به او کمک می کند تا احساسات خود و رفتاری را که در حین آن اتفاق از خود نشان داده است، بشناسد. همچنین این روش به بچه ها کمک می کند تا دایره لغات خود را غنی کنند؛ در نتیجه می توانند شدت احساسات خود را به دقت توصیف کنند.
۵-توجه به زبان بدن
زبان بدن کودک به نوعی نشانگر احساسات درونی او است. اگر یک کودک می گوید دل درد دارد، شاید به معنای آن است که استرس زیاد یا اضطراب شدید دارد! گرمای زیاد بدن می تواند نشانه ای از عصبانیت، خشم یا تپش قلب باشد!
۶-شناخت عوامل محرک
یک تمرین خوب برای تقویت خودآگاهی در کودکان، شناخت عوامل تحریک کننده است. حتماً دلایلی هستند که باعث می شود کودک شما عصبانی شود، پرخاشگر باشد، بیمار شود یا بیش از حد وابسته باشد! شما باید عوامل محرک را بشناسید و به کودک خود نیز آموزش بدهید.
۷-هماهنگ بودن با نیازها و خواسته ها
شناخت نیازها و خواسته ها و هماهنگ بودن با آنها یکی از راه های تمرین خودآگاهی در سنین کودکی است. نیاز به غذا، لباس، عواطف، شادی، عشق، وابستگی و دلبستگی، امنیت، آموزش و …، مهم ترین نیازهای هر فرد هستند. شناساندن نیازها به کودکان و بررسی روش های درست برآورده شدن آنها می تواند خودآگاهی را در کودکان تقویت کند.
جمع بندی
مهارت خودآگاهی در کودکان بسیار اهمیت دارد. این دسته از کودکان، حس خوبی نسبت به خودشان دارند و می دانند که در شرایط مختلف باید چه رفتاری داشته باشند. کمک به کودکان برای شناخت و تمرین خودآگاهی باعث بهبود اعتماد به نفس، طرز فکر رشد و خوش بینی آنها می شود. آگاهی از اینکه چه کسی هستیم و چه احساسی داریم، اولین گام اساسی برای یادگیری مسائل عاطفی و اجتماعی است. خودآگاهی می تواند ابزارهایی را به کودکان بدهد که برای خود مدیریتی، آگاهی اجتماعی، مهارت های ارتباطی و تصمیم گیری مسئولانه به آن نیاز دارند.
